İSTANBUL ALTIN BOYNUZ HALİÇ 1

 

‘’Pera tepelerinin gerisinden birdenbire beliren güneş, şehrin minareleriyle Altın Boynuz ’un üzerine doğarak, insanın içini kıpkırmızı bir neşeyle dolduruyor. Uzun gece boyunca uyuklayan her şey şimdi uyanıyor…’’

                                                                                                  Knut Hamsun

Haliç, Antik çağlardan beri hep Altın Boynuz olarak adlandırılmıştır. İstanbul Kenti’nin kuruluşundan bu yana bu büyük koy, kentle birlikte düşünülmüştür. Bizantion, İstanbul şehrinin kent olarak ilk atası ve Konstantinopolis’ten önceki adıdır. Bir efsaneye göre; Antik Yunanistan’dan gelenler, bugünkü Topkapı Sarayı’nın bulunduğu bölgede, Boğaz’ın güneybatı girişinde, Haliç ve Marmara Denizi’nin arasındaki Tarihi Yarımadanın doğu ucunda, İstanbul kentinin kuruluşuna ilk adımları atmışlar.

Yine Efsaneye göre İstanbul; Megara, Argos ve Korint ’den gelen kolonici Dor Yunanlılar tarafından İ.Ö. 667’de kurulmuş ve adını kral Byzas ya da Byzantas ‘tan almıştır. Bizantion’u görmüş olan Antik Çağ tarihçi ve yazarları, kentin zenginliğini anlatırken, bu zenginliğin başlıca kaynağını ticaret olarak göstermişlerdir. Zenginliği sağlayan ise Altın Boynuz ya da Golden Horn olarak adlandırılan Haliç’teki korunaklı ve donanımlı limanlardır.

Haliç’in; doğal bir liman olmasının yanı sıra, sunduğu zenginlik kaynaklarından biri de barındırdığı balıklar, özellikle palamutlardır. Antik tarihçilere göre, Ege ile Karadeniz arasındaki akıntılar, palamut başta olmak üzere, balık sürülerini Haliç’e girmeye zorlamaktadır. Bu nedenle, Haliç’te elle bile balık tutulabilmektedir. Günümüzde de Galata Köprüsü, Atatürk Köprüsü ve Haliç Köprüsü üzerinde, günün her saatinde amatör balıkçıları görmek mümkündür. Birkaç saat içerisinde, kovalarını balıkla doldurup evin yolunu tutarlar. Daha uzun süre kalanların ise balıkçılarda satılacak kadar balık tutabildikleri görülmektedir. Balıkçılarda satılan ‘’Olta Balıkları’’ köprülerde ve boğaz kıyılarında olta ile tutulan balıklardır. Taze olmaları nedeniyle, tüketiciler tarafından tercih edilmektedirler.

Coğrafi açıdan bakıldığında ise; Haliç ile İstanbul Boğazı arasında kalan Pera ya da ‘’Öteki Yaka’’ olarak adlandırılan Beyoğlu, Dicle ve Fırat Nehirlerinin arasında kalan Mezopotamya’ya benzer. Yunancada iki nehir arasındaki yer anlamına gelen Mezopotamya, medeniyetlerin beşiği olarak bilinmektedir. İstanbul’un önemli bir bölgesi de, Haliç ve Haliç’i besleyen Nehirler ile İstanbul Boğazı arasında kalan bir bölgede bulunur. Mezopotamya’dan sonra, Medeniyetlerin beşiği olarak yerini almıştır. Tarihi Yarımada bunun en büyük kanıtıdır. Doğu Roma, Bizans ve Osmanlı İmparatorluğu’na ev sahipliği yapmıştır. Karadeniz çevresi zenginliklerinin güneye, Akdeniz’e çıkmasını sağlayan ve İstanbul Boğazı’ndan geçmekte olan Akdeniz ticaret gemilerinin, her türlü tehlikede sığınabilecekleri ve ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri bir konumda bulunuyordu Haliç. Kara ticaret yollarının geçiş noktası Haliç’e sahip olmak, Akdeniz ve dünya ticaretinin yüzde yetmişine hâkim olmak demekti.

Haliç, bir büyük akarsu gibi menderesler çizen; girintileri ve çıkıntıları, küçük koyları ve burunlarıyla bir uçtan bir uca sekiz kilometrelik bir uzunluğa sahip bir suyolu olarak karşımıza çıkıyor. En geniş yeri Kasımpaşa-Cibali arasında olup 700 metreyi bulur. İstanbul Boğazına açılan ağız kesiminde ise genişlik yaklaşık 1000 metredir. Aynı şekilde derinliği de, yukarı kesimlerinden Boğaz’a doğru yaklaştıkça artar. Eyüp önlerinde sadece birkaç metre derinlik bulunduğundan bu kesimde yayvan alüvyon adacıkları ortaya çıkmıştır. Unkapanı ile Azapkapı arasında 40 metreye varan derinlikler vardır. Eminönü-Karaköy arasındaki derinlikler 60 metreye yaklaşır. Yapılan derinlik çalışmalarına göre Haliç’in dibi “V” biçimindedir. Dolayısıyla ortası çok derin olmakla beraber yanlarda, yüzyılların getirdiği toprak birikimleri çamur kaplı yamaçlar oluşturmuştur. 

Haliç’e akan iki tatlı sudan batıdaki Alibey, doğudaki Kağıthane deresi olarak adlandırılmıştır. Antik geçmişine bakıldığında; karşı kıyıdaki Hasköy sırtlarında Nasalos adına yapılmış bir sunağın eteklerinde balıkçılık bakımından çok verimli bir sahil şeridinin uzandığı anlaşılıyor. Daha güneyde, içeriye derin bir biçimde giren Aktis koyuna Keison adı verilen bir akarsu dökülmekteymiş. Burası daha sonraları Kasımpaşa Deresi adıyla anılır olmuş. Günümüzde, Piyalepaşa bulvarının uzandığı vadiden akan bu derenin, Haliç kıyısındaki bölümünün üstü betonla kaplanarak, cadde haline getirilmiştir. Söylenceye göre, IV. jeolojik zamanın başında, derin bir vadiyi deniz sularının istilâ etmesiyle dünyanın en güzel boğazı olan İstanbul Boğazı meydana gelmiş.

İlk yerleşimlerin, Boğazın Anadolu yakasında İ.Ö. 5 000 yıllarında, Kadıköy civarındaki Fikirtepe’de olduğunu biliniyor. Batılıların, mitolojiden esinlenerek Bosphoros dedikleri 27 kilometre uzunluğundaki İstanbul Boğazının güzelliğini ilk önce Megaralılar keşfetmiş ve yerleşmişlerdir. Herodot’a göre ise, Boğaziçi’nin ilk yerleşimleri, İstanbul Tarihi Yarımadasından önce, Kadıköy’de kurulmuştur. Yunanistan’ın, Atina’yı da içine alan Attiki bölgesinde bulunan Megara kentinin halkı, durumlarını iyileştirmek ve kendilerine yeni bir yurt bulmak için İ.Ö. 685 yılında gemilerle yola çıkar. Uzun süren bir deniz yolculuğunun sonunda, günümüzde İstanbul kentinin bulunduğu alana gelirler. Boğaz’ı geçerler ve Anadolu yakasına, Kadıköy’e yerleşirler.

Kadıköy, İ.Ö. 685 yılında Megaralılar tarafından küçük bir köy olarak kurulmuş. Sonraki dönemlerde ise büyüyüp, gelişmiş. Daha sonra, yine, Megara’dan başkaları gelmiş Marmara’ya. Ancak onlar ilk gruptan farklı olarak Avrupa yakasına, Sarayburnu ve çevresindeki alana yerleşmişler. İlk yerleşimciler için pek de cazip olmayan şimdiki Haliç Kıyıları ve İstanbul, Sicilya’da ticaret kolonileri kurmuş Megaralı denizciler için altın bir fırsat olarak değerlendirilmiş. Kendilerinden önce gelen Mağaralıların, günümüzde “Suriçi” ya da ‘’Tarihi Yarımada’’ olarak adlandırdığımız bölgenin doğal güzelliklerini ve stratejik önemini fark edemeyerek, Boğaz’ın doğu kıyısına yerleşmiş olmaları çok şaşırtmış onları. “Bu kadar güzel doğası olan bir yeri görmeyerek Boğaz’ın diğer yakasına yerleşmeyi tercih edenler ‘kör’ olmalı” demişler. O yüzden, Yunancada ‘Körler Ülkesi’ anlamına gelen Kalkedonya adını Kadıköy için kullanmışlar.

İlk yerleşimlerin yoğunluğu Haliç’in iki yakasında gerçekleştiğinden, İstanbul Kenti Haliç’le var olmuştur. Haliç limanı İstanbul’a hayat vermiş ve kenti; ticaretin merkezi, imparatorluklar kenti ve dünya medeniyetlerin başkenti yapmıştır. İ.Ö. 5. Yüzyılda İstanbul, kendi parasını Akdeniz dünyasına kabul ettirecek kadar büyüyüp güçlenmesiyle ilk mega kent unvanını kazanmıştır. Asıl nüfusun yer aldığı Haliç ve çevresinde dönen ticaret, kültürel ve demografik gelişmeleri de beraberinde getirmiştir.

İSTANBUL ALTIN BOYNUZ HALİÇ

 

Antik Çağ tarihçi ve yazarları, İstanbul Kenti’nin varlığını ve zenginliğini anlatırken, bu zenginliğin başlıca kaynağını ticaret olarak gösterirler. İstanbul’un önemli bir ticaret merkezi olmasını ve zenginliğini sağlayan ise Golden Horn olarak adlandırılan Haliç’teki korunaklı ve donanımlı limanlara bağlarlar. 

Golden Horn olarak bilinen Haliç bana göre görünüm olarak, Venedik’teki Büyük Kanala benzer. İstanbul’da Haliç için en iyi seyir tepelerinden biri olan Piyer Loti Tepesi’ndeki Pere Loti Kahvesinden bakıldığında Venedik kanallarını andıran bir masalımsı görüntü ortaya çıkar. Bayılırım bu görüntüye… Fırsat buldukça Piyer Loti Tepesine çıkar ve tekrar bu masalımsı görüntü karşısında hayallere dalarım.

Altın Boynuz Haliç kıyılarında bulunan semtlerin büyük bir bölümünü Haliç kıyılarında yürüyerek tanımaya ve anlamaya çalıştım.  Ancak; Rahmi M. Koç Müzesi’ni, Balat ve Ayvansaray’ı, Piyer Loti Tepesi ve çevresini yazarken, Haliç’ten çekilecek panoramik fotoğraflara da ihtiyacım olduğunu hissetmiştim. Eksik gördüğüm fotoğrafları tamamlamak için, Eyüp İskelesi’nden bindiğim vapurlarla, Eyüp-Eminönü arasında defalarca yolculu yaparak yüzlerce fotoğraf çektim.

Öncelikle Haliç’in panoramik bir görüntüsünün en iyi olduğu Piyer Loti Tepesi’ne çıkıp, Haliç üzerinden Marmara Denizi’ne doğru bakalım defalarca… Tarihi Yarımada ile Beyoğlu İlçesi’ni tanımlayan, Öteki Yaka ‘’Pera’’yı birleştiren köprüler görüş alanımıza girer. İlk gözümüze çarpan Haliç Köprüsü olup, üzerinden İstanbul birinci çevre yolu geçer. Hemen arkasında, Ayvansaray ile Hasköy arasında eski Unkapanı Köprüsü kalıntıları bulunmaktadır. Daha sonra da Atatürk Köprüsü, Marmaray Haliç Köprüsü ve Galata Köprüsü bizi Marmara Denizi’ne doğru götürür.

Piyer Loti Tepesi’nden tekrar Haliç’e bakalım panoramik olarak...  Sağ tarafında ya da kuzeyindeki Tarihi Yarımada içinde kalan bölümünde; Eyüp İlçesi, Ayvansaray Mahallesi, Balat Parkı ve Balat, Şair Nedim Parkı ve Fener Mahallesi, Haliç Sosyal Tesisleri, Kadir Has Üniversitesi Kampüsü, İstanbul Ticaret Üniversitesi Eminönü Kampüsü ve Eminönü ile mistik bir hava yaratan İstanbul Silueti karşımıza çıkar.

Haliç’in sol tarafında ya da güneyinde ise; Sütlüce Kongre ve Kültür Merkezi, Sütlüce Vapur İskelesi, Rahmi M. Koç Sanayi Müzesi, Kuzey Deniz Saha Komutanlığı, Hasköy Vapur İskelesi, Haliç Tersanesi, Kasımpaşa İskelesi ve Sosyal Tesisleri ile Galata Kulesi görüş alanımıza girmektedir. Bütün bu saydıklarımın büyük bir bölümü Beyoğlu İlçesi sınırları içinde kalmakta olup, Osmanlı İmparatorluğu döneminde, öteki yakayı anlatan Pera adıyla anılmaktaydı.

Günümüzden 7000 yıl kadar önce, Alibey Deresi ve Kâğıthane Deresi'nin birleştiği bölgelerin İstanbul Boğazı'ndan gelen deniz sularıyla birleşmesi sonucunda bugünkü Haliç yani Altın Boynuz oluştu. Boğaziçi'nin tabii bir uzantısı olan bu sakin deniz parçası, çevresinde yaşayan insanlara güvenilir bir liman sağlamakta ve etrafındaki verimli topraklardan gelen ürünler kadar, balıkçılık imkânlarından ve bu emniyetli limanın desteklediği deniz ticaretinden de çevresinde yaşayan insanlara çok geniş olanaklar sağlamıştır.

Dünyanın en güvenli tabii limanlarından biri olan Haliç, tarih boyunca bolluğun ve bereketin simgesi oldu. Mitolojiler ve söylenceler bir yana Haliç, Antik çağlardan beri hep Altın Boynuz ya da Golden Horn olarak adlandırılmıştır. İstanbul Kenti’nin kuruluşundan bu yana da bu büyük koy, kentle birlikte düşünülmüş ve kentin varlık nedenlerinden biri olmuştur.

İstanbul’u ya da ilk adı Bizantion’u görmüş olan Antik Çağ tarihçi ve yazarları, kentin zenginliğini anlatırken, bu zenginliğin başlıca kaynağını ticaret olarak gösterirler. Zenginliği sağlayan ise Altın Boynuz ya da Golden Horn olarak adlandırılan Haliç’teki korunaklı ve donanımlı limanlardır. Haliç’in; doğal bir liman olmasının yanı sıra, balıkçılık da zenginlik kaynaklarından biridir.

Diğer taraftan, bolca bulundurduğu palamutların boynuza benzemesi ve Pera üzerinden doğan güneşin suyun üzerindeki  altın sarısı rengi nedeniyle de bu körfeze Altın Boynuz ya da Golden Horn adı verildiği düşünülmektedir. Bizantion, İstanbul şehrinin kent olarak ilk atası ve Konstantinopolis'ten önceki adıdır. Bir söylenceye göre; Antik Yunanistan'dan gelenler, bugünkü Topkapı Sarayı'nın bulunduğu bölgede, Haliç ve Marmara Denizi'nin arasındaki Tarihi Yarımadanın doğu ucunda kurulmuş bir kenttir.

Efsaneye göre; Megara, Argos ve Korint’ den gelen kolonici Dor Yunanlılar tarafından M.Ö. 667'de kurulmuş ve adını kral Byzas ya da Byzantas 'tan almıştır. Bir zamanlar kokusundan yanına yaklaşılmayan Haliç, nihayet hayata dönmüştür. İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve İSKİ'nin 1994 ten beri yürüttükleri ortak projeler ile Haliç bataklık olmaktan kurtarılmıştır.

Kirlilikten yanına yaklaşmaya çekindiğimiz Haliç'i kirlilikten arındırmak için İSKİ, Kuzey ve Güney Haliç Projeleri'ni gerçekleştirmiş. Bu projeler kapsamında inşa edilen devasa atıksu arıtma tesisi, deniz deşarjı, kara boru hattı, tüneller, kolektörler, terfi merkezleri ve atıksu şebekeleri ile atıksu şebeke yatırımları %99 oranında tamamlanmıştır. Haliç'e ve İstanbul Boğazına evsel ve endüstriyel atıksu girişi önlenmiştir. 5 Milyon m3 çamur taranarak Haliç'in etrafı rahatsız edici kötü kokudan tamamen arındırılmıştır. 

Son olarak da Haliç’teki su dolaşımının sağlanması için gerekli yatırımlar yapılmış ve uygulamaya geçilmiştir. Oksijen kalmadığı için, 1996 yılına kadar içinde canlı yaşamın barınamadığı Haliç'te, bugün denizatından lüfere kadar 34 çeşit balık yaşıyor. Sadece balıklara değil çevresine de hayat veren Haliç'te sekiz yeni bitki türü de ortaya çıkmış. Antik çağdaki ‘’Altın Boynuz’’ günlerine her gün biraz daha yaklaşan Haliç'te, sırada İstanbulluların yüzebileceği temizlikte koylar ve sayfiye alanlarının yaratılması düşünülmektedir.