İSTANBUL TOPKAPI SARAYI HAREM

Girilmesi yasak olan yer anlamına gelen Harem’e, tarihi boyunca hekim dışında giren olmadığı, kadınları tam olarak kimsenin göremediği anlatılıyor. 16. yüzyılda kurularak genişleyen Harem Dairesinin pencereleri, büyülü ve görkemli bir manzarası olan Haliç’e bakıyor.

Harem dört büyük avlu çevresinde yapılanan yaklaşık 400 odadan meydana gelen bir hapishane görünümündedir. 1578 ile 19. Yüzyılın ikinci yarısına kadar devamlı eklemelerle genişletilmiş. Gereksinmelere göre her defasında yeni odalar yapılmış. Haremin en önemli yeri Hünkâr Sofrasıdır.  16. Yüzyılda Mimar Sinan tarafından yapılmıştır.

Değişik dönemlerdeki sultanların ilgi ve çabalarıyla yaptırılan ek yapılar ve eskilerin yenilenmeleriyle saray, görkemli bir boyut ve işlev çeşitliliği kazanmış. Kazandığı görkem ve işlevselliği ile de Osmanlı devlet Kurumsallaşmasının bir yansıması olmuş. Osmanlı Saray Protokol ve Hiyerarşisinin zamanla kazandığı görkem ve çoklu işlevsellik Topkapı sarayının mimarisine de yansımış.

Bu uygulama iç içe geçmiş kapı ve meydanlara ulaştıkça daha iyi hissedilir. Değişik dönemlerdeki sultanların ilgi ve çabalarıyla yaptırılan ek yapılar ve eski yapıların yenilenmeleriyle Harem, görkemli bir boyut ve işlev çeşitliliği kazanmış. Topkapı Sarayı’nda, Bab-üs Saade Kapısının bulunduğu duvar, özel ve idari bölümleri birbirinden ayırmıştır.  

Enderun Avlusu, Sofa-i Hümayun ve Lale Bahçesi, Mecidiye Köşkü, Revan Köşkü, Bağdat Köşkü, Sünnet Odası özel alanları oluşturur. Divan Meydanı ve Alay Meydanı da idari alanları oluşturmaktadır.

İdari ve Özel bölümler ayrışması Harem Dairesi için de geçerlidir.  Dar-üs Saade Ağaları/Kızlar Ağaları ve Harem Ağalarının görevli oldukları ve yaşadıkları ‘’Dış Harem Bölümü’’ ile Cariyelerin, Kadınefendi’lerin, Valide Sultan’ın ve Padişahın bulunduğu ‘’İç Harem Bölümü’’ olacak şekilde yapılandırılmıştır. İç Harem’de de Kadınlar Bölümü ve Padişah Bölümü olmak üzere iki bölüme ayrılmış.

Dış Harem bölümü

Dış Harem de bölümlere ayrılmıştır. Arabacılar Kapısı’ndan girildiğinde karşımıza çıkan ilk bölüm, Dolaplı Kubbe olarak anılan yerdir ki Harem hazinesidir. Dolaplı Kubbe ya da Harem hazinesi kare biçimli bir mekân olup, üzeri kubbe ile örtülüdür. Sultan III. Murat tarafından 1587 yılında, Harem Dairesine giriş olarak yaptırılmıştır. Dolaplarında, Haremeyn evkafına ait vakıf Kayıtları saklanırdı. 

Vakıf kayıtlarını saklama görevini Dar-üs Saade Ağası olarak adlandırılan Kızlar Ağası üstlenirdi. Haremeyn evkafı ve diğer vakıflardan gelen para, Padişah gelirleri, Valide Sultan ve diğer sultanların gelirleri bu hazinede muhafaza edilirdi.

Dolaplı Kubbeden bir kapı ile Harem Ağaları Taşlığına geçilir. Harem’de Dar-üs Saade Ağasına bağlı olarak Harem’e hizmet eden ve koruyan Harem Ağalarının yaşadığı koğuşlar bu taşlık çevresinde yapılandırılmıştır. Bu nedenle, Harem Ağaları Koğuşu olarak adlandırılmıştır. 

1666 yılındaki Harem yangından sonra yenilenmiş olan Harem Ağaları koğuşu bir koridorun ya da taşlığın iki tarafında üç kat boyunca sıralanan odalardan oluşur. Taşlığa bakan alt kattaki odalar yönetici ağalara, üst kattaki odalar ise acemilere ayrılmıştır.

Harem Ağaları Koğuşunun yanındaki Kızlar Ağası Dairesi oturma ve yatak odalarının yanı sıra bir de hamamdan oluşur. Bu dairenin üst katında da Kızlar Ağasının denetimindeki Şehzadeler Mektebi bulunur. Çini kaplamalı olan bütün duvarların bazı yerlerinde üretimi Barok süslemeli olan Avrupa Çinileri de kullanılmıştır.

Harem’de çok önemli bir yeri olan Kızlar Ağası ve Harem Ağalarının kökenine baktığımızda, hadım edilmiş köleler olduğunu görüyoruz. Orta Çağ’da, Türk ve Müslüman Devletlerinde kullanılmakta olan hadım görevliler, Çelebi Sultan Mehmet zamanından itibaren Osmanlı Sarayında da kullanılmıştır. Sarayın kadınlara ait kısmına nezaret ettikleri için Kızlar Ağası denilen Harem Ağaları, saray eğitimi görür ve Osmanlı’nın gelenek ve göreneklerine göre yetiştirilirdi. 

Harem dairesini korumakla görevli olan bu ağalar, işlerini iyi yaptıklarında ve bağlılıklarını kanıtladıkları takdirde yükselirler ve etkin devlet görevlerine getirilirlerdi. Harem Ağalarının başı olan Kızlar ağası, protokolde, Sadrazam ve Şeyhülislam’dan sonra gelirdi.

İç Harem bölümü

Saray kadınlarının bulunduğu asıl Harem bölümünü, Harem Ağaları bölümünden Hümayun Kapısı ayırır. Hümayun Kapısı, Cümle Kapısı ya da Saltanat Kapısı olarak bilinir. Saltanat Kapısı, Harem’in üç ana bölümünün bağlandığı nöbet yerine açılır. Nöbet yerinin yan duvarları, Harem’deki ünlü servili çini panoyla kaplıdır. 

Kubbeli ve kemerli açık bir sahanlık olan nöbet yerinin solundaki kapı Cariye Koridoru ile Cariye ve Kadınefendiler Taşlığına, ortadaki kapı Valide Taşlığına, sağdaki kapı ise Altın Yol ile Padişah Dairesine bağlanır.  Haremin en küçük avlusu olan bu taşlık, 16. yüzyıl ortalarında, harem Ağaları taşlığı ile yapılmıştır. 

Revaklar arkasında; hamam, çamaşır yıkama çeşmesi, çamaşırhane, mutfak ve cariyelerin kullandıkları hizmet mekânları ile Kadınefendi daireleri vardır. Cariyeler; savaşlarda esir alınan ya da satın alınarak saraya getirilen güzel ve zeki kızlardı. Saray disiplini ile eğitilen cariyeler, Hanedanın devamı ve hizmetleri için son derece önemliydiler.

Kadınefendi, Valide Sultan ve Padişah Dairelerinin altındaki büyük koğuşlarda yaşarlardı. Yeteneklerine ve güzelliklerine göre, sarayda yükselerek, cariyeleri yöneten kalfa ve usta olurlardı. Padişahla halvet olup, hanedana katılan cariyeler ise Gözde, Kadınefendi ve Valide Sultan unvanları adı altında yükselerek, sarayda gerçek bir otoriteye kavuşurlardı. 

Padişah Haremi’nde 8 ile 10 arasında değişen Kadınefendi bulunur, Padişaha çocuk veren kadın olarak tanımlanan Kadınefendiler, Valide Sultan’dan sonraki hiyerarşik grubu oluştururlardı.  Kadınefendiler kendilerine ait dairelerinde, çocukları ve hizmetine bakan cariyeleriyle birlikte yaşarlardı.

Kadınefendiler arasında, Veliaht Şehzadenin annesine Başhaseki denirdi. Başhaseki ve sonraki üç Kadınefendi, Harem hiyerarşisinde önemli bir yere sahipti. Oğlu Padişah olduğunda, büyük bir törenle Harem'e gelen ve Valide Sultan unvanını alan Padişah anneleri, Harem’in ve Osmanlı Hanedanının yöneticisiydi. Çeşitli dönemlerde Osmanlı siyasi hayatını da yönlendirmişlerdir. 

Valide Sultanlar, Padişahın, kadınları ve çocuklarıyla olan ilişkilerini de düzenlerdi. Osmanlı hanedanının sembolü olarak, büyük bir otorite ve ihtişama sahiptiler. Valide Sultan Dairesi, Padişah dairesi ile Harem’in en geniş ve en önemli bölümüdür. Dairenin alt katında cariye koğuşları, üst katında ise Valide Sultan ve kalfalarına ait birçok oda vardır.

Valide Sultan dairesi, Valide Hamamının da bulunduğu bir koridorla Padişah dairelerine bağlanır 17. yüzyıl Osmanlı çini üretiminin en kaliteli örnekleriyle kaplı olan duvarlar, 19. yüzyıl başında, Batı etkili panoramik manzara resimleriyle süslenmiştir.

Osmanlı hanedanı fertlerinin karşı karşıya gelebildikleri tek yer olan merkez avlusuna ‘’Valide Taşlığı’’ denmiştir. Harem yapılaşmasının başladığı 15. yüzyılda yaptırılan Valide Taşlığı, büyülü bir görünümü olan Haliç manzarasına açık olarak yapılmıştır. Ancak, 16. yüzyıl sonlarında, Haliç yönünde Valide Sultan Dairesi ve Hünkâr Hamamlarının yapılmasıyla, taşlık avlu haline getirilmiştir. 

Saltanat Kapısından girip, ilerlediğinizde Çeşmeli Sofa karşınıza çıkar. Şehzade ve Kadınefendi’lerin, Padişah Dairesi’ne ve Hünkâr Sofası ’na girmek için bekledikleri mekândır. Duvarlarında, çeşitli dönemlere ait Osmanlı çini kaplamalarının bulunduğu Sofa’daki çeşme Sultan IV. Mehmet döneminde yapılmıştır. 

1579 yılında, Sultan III. Murat’ın emriyle, Mimar Sinan tarafından inşa edilen yapı ‘’ III. Murat Has Odası’’ olmakla birlikte, tarih boyunca Harem’de, padişahların resmi ve özel dairesi olarak kullanılmıştır. Bu nedenle, ‘’Has Oda’’ olarak tanımlanmaktadır. Harem’in olduğu kadar, Osmanlı Mimarisinin de en ihtişamlı mekânlarındandır. 

Has Oda’nın iç mekânı, Osmanlı çini sanatının en yüksek dönemi olan 16. yüzyıl İznik üretimi çinilerle kaplanmıştır. Mavi zemin üzerine beyaz olarak yazılmış çini ‘’Ayet el Kürsi’’ kuşağı duvarları dolanır. Has Oda’nın altında geniş bir kapalı havuz vardır. Pencerelerinden, büyülü ve görkemli Haliç’i gören, Sultanların yemek yedikleri ve duvarlarında ahşap kaplama üzerine lake tekniği ile çiçek ve meyve kompozisyonlarının işlendiği odaya ‘’Yemiş Odası’’ denmiş. 1705 yılında Sultan III. Ahmet tarafından Has Oda olarak yaptırılmış. 

Osmanlı Hareminde; Veliaht ve diğer şehzadeler, erişkin çağa gelinceye kadar, saray disiplini ve kurallarına göre yetiştirilirdi. Valide Sultan'ın, Osmanlı saray yönetiminde rol almaya başlamasıyla birlikte, ‘’Veliaht Dairesi’’ olarak bilinen Çifte Kasırlarda, Lala olarak adlandırılan hocaların gözetiminde yetiştirildiler. 

Veliaht Dairesi, 17. yüzyılda, ayrı dönemlerde inşa edilen iki Has Oda’dan oluşmaktadır. 17. yüzyıl İznik çiniciliğinin kaliteli örneklerine sahip olan süslemesi, aslına uygun olarak yeniden düzenlenmiştir. Odalar, Osmanlı saray mekânlarının klasik detaylarını tüm zenginliği ile gösterir. Ahşap kubbedeki kumaş üzerine uygulanmış yaldızlı kalem işi işlemesi orijinaldir. 

Harem’in son bölümü olan taşlık, ‘’Gözdeler Taşlığı’’ ya da ‘’Mabeyn Taşlığı’’ olarak bilinmektedir. Osmanlı Hanedanının devamını sağlamak amacıyla uygulanan Harem düzeninde ‘’İkballer’’ Padişahın gözdesi olan cariyelerdir. Çocuk sahibi olduklarında Kadınefendi unvan ve yetkilerini alan gözdelerin kaldıkları daire ‘’Gözdeler Dairesi’’ olarak bilinmektedir. Altın Yol üzerinde yan yana sıralanmış Gözde odaları ile Başhaseki dairesi ve zemin kattaki aynalı odayı da içeren Mabeyn bölümünden oluşur. Ahşap daire, rokoko üslubunda süslemelere sahiptir. Bu bölüm, Sultan I. Abdülhamit’in, haremi ile yaşadığı mekândı.