İSTANBUL SİRKECİ GARI

Oryantalizm ya da diğer adıyla şarkiyatçılık kavramı olaylara ve anlatılara gizem katmaktadır. Başta Osmanlı Haremi olmak üzere, yakın ve Uzak Doğu toplum ve kültürlerinin yanı sıra, dilleri ve halkları Batının hep ilgisini çekmiştir. Sirkeci Garı’nı gezerken bir kapıda ‘’Orient Express’’ yazısı ile kapının sağ tarafındaki ‘’Restaurant 1890’’ yazıları da benim ilgimi çekti. Sakıp Sabancı Müzesi’nin 2013 yılı nisan ayındaki ‘’Oryantalizmin 1001 Yüzü’’ sergisini anımsamama neden oldu. Oryantalizm ve Sirkeci Garı hakkında edindiğim bildileri paylaşmak istedim.

Sirkeci Garı ve garın Batı Dünyasında tanınmasını sağlayan Orient Ekspresini anlamanın yolu biraz da ‘’Oryantalizm’’ kavramını tanımaktan geçiyordu. Latince tabanlı diğer dillerde karşılığı "orientalism" olan kelimenin kökeni ise güneşin doğuşunu ifade eden Latince ''Oriens'' sözcüğüne dayanmaktadır. Coğrafi anlamda Doğu ve Uzak Doğuyu göstermekte kullanılmıştır. 

Doğunun Avrupa’ya açılan, Avrupa’nın ise Doğuya açılan kapısı olan Sirkeci Gar’ının temeli 11 Şubat 1888 günü büyük bir törenle atılmış ve 03 Kasım 1890’da da hizmete girmişti. Görkemli gar binasının mimarı Alman Mimar ve Mühendis A. Jasmund’du. Berlin Üniversitesi mezunu olan Jasmund Şark Mimarisi konusunda incelemeler yapmak üzere İstanbul’a gelmiş, Sultan II. Abdülhamit’in güvenini kazanarak sarayın danışman mimarı olmuştu. 

Jasmund gar binasının projesi hazırlanırken özellikle bir nokta üzerinde durmuştu.İstanbul, Batının bitip Doğu’nun başladığı yerdi. Bir başka deyişle Doğu ile Batı’nın birleştiği noktaydı. Bu nedenle bina oryantalist bir üslupla hayata geçirilmeli, bölgesel ve ulusal biçim kalıplarına yer verilmeliydi. Bu üslubu yansıtmak için cephelerde tuğla bantlar kullanıldı. Yapıya sivri kemerli pencereler, ortasına ise Selçuklu dönemi taş kapılarını anımsatan geniş bir giriş kapısı yapıldı. Kapı ve pencerelerin üzerindeki gül pencerelerin vitraylar da bu üslubu tamamlıyordu.

Binanın kaidesi granit, cephesi mermer ve Marsilya Arden’den getirilmiş taşlarla yapıldı. Bekleme salonlarına, Avusturya’dan getirilmiş büyük çini sobalar konuldu. Binanın aydınlatılması ise çeşitli yerlere konulan 300 havagazı feneriyle sağlandı. Orta girişin iki yanında saat kulesi, üç büyük lokanta, ayrıca binanın arkasında geniş bir bira bahçesi ve açık hava lokantası bulunmaktaydı. Gar’daki büyük lokanta ise binanın saat kulesi cephesindeydi. Lokantaya uzun mermer merdivenlerle çıkılıyordu.

Yedikule’de yapımına başlanan demiryolu Yenikapı’ya geldiği zaman hattın, Sarayburnu’na kadar uzanan Topkapı Sarayı bahçesinden geçirilmesi konusu uzun tartışmalara yol açmış, Abdülaziz’in izniyle hat Sirkeci’ye ulaşmıştır. Ancak, Sirkeci’ye ulaşan demiryollarının yapımında istimlâk amacıyla tarihi değerine paha biçilemeyen Bizans ve Osmanlı saray ve köşkleri yıkılmış, sahil özeliğini yitirmiştir.

1869 yılında yapım imtiyazı verilen 2000 km’lik Şark demiryollarının milli sınırlar içinde kalan 337 km’lik İstanbul-Edirne ve Kırklareli-Alpullu kesiminin 1888 de bitirilerek işletmeye açılmasıyla İstanbul, Avrupa demiryollarına bağlanmıştır. Orient Ekspresiyle de İstanbul Avrupa seferleri başlatılmıştır.

Oryantalizm, Napolyon Bonapart’ın 1798’deki Mısır seferi sonrasında Avrupa’da Doğu’ya ilgi ve merakın arttığı bir dönem olmuş, Avrupalı gezgin Edward Said’in 1978’de yayınladığı Orientalism kitabı ile de doruk noktasına ulaşmıştır.

“Trenlerin Kralı” ve “Kralların Treni” olarak anılan Şark Ekspresi, orijinal adıyla  Orient Express Avrupa tarihinin ilk lüks treniydi. Bu lüks trende perdelerin ipekten, kadehlerin kristalden, sofralarınsa gümüşten olduğu söylenir. Tarihi boyunca birçok önemli ismi taşıyan Şark Ekspresi; Viyana, Budapeşte, Milano ve Venedik gibi muhteşem Avrupa başkentlerini aşarak yaklaşık 80 saatte İstanbul’a gelmektedir. Onu özel kılan tüm bu özellikleri nedeniyle de birçok insana ilham kaynağı olmuş ve kitaplarda, filmlerde sıkça konu edilmiştir.

Zengin ve soylu insanların adeta para harcamak için yarıştıkları Orient Ekspresi, o dönemde sadece saraylarda rastlanabilecek bir lüks anlayışına sahipti. Öyle ki günde birkaç kez kıyafet değiştirmemek, akşam yemeğine özel bir şeyler giymeden katılmak görgüsüzlük olarak değerlendiriliyordu. Elbette Orient Ekspresi’nin tercih edilmesinin tek nedeni sahip olduğu konfor değildi. Bu özel sefer, yaylı arabayla yaklaşık 2,5 ay sürecek bir yolu 80 saat gibi kısa bir zaman aralığına indirmişti.

Yataklı ve yemekli vagonları bulunan Fransız demiryolu işletmesi Vagon-Li   Şirketi'ne ait olan Şark Ekspresi, Orient-Express orijinal ismi ile 1883 yılında Paris'ten ilk seferine başladı. Şark Ekspresinin bu ilk seferine Fransız, Alman, Avusturyalı ve Osmanlı asıllı memur ve diplomatlar da katıldı. Ayrıca katılanlar arasında The Times gazetesi muhabiri ile romancı ve seyyah Edmond About da bulunuyordu.  II. Abdülhamit ile görüşmek amacıyla bir süre İstanbul'da kaldı. Edmond About bu gezi ile ilgili anılarını 1884 yılında yazdığı kitapla yayınladı.

Pera Palas İstanbul

Şark Ekspresinin seferlerinin başlamasından sonra İstanbul'a gelenler şehirdeki çeşitli otellerde kalıyordu. 1895 yılından itibaren ise İstanbul'a gelen yolcular treni işleten Vagon-Li Şirketi'nin satın aldığı Pera Palas'ta kalmaya başladılar. 4 yıl süren Birinci Dünya Savaşı sırasında Şark Ekspresi seferleri yapılamadı.

1919'da yeniden seferlerine başlayan Şark Ekspresi yeni sefer güzergâhından I. Dünya Savaşının mağlupları olan Almanya ve Avusturya'nın istasyonları çıkarıldı. Böylece Şark Ekspresi, Paris, Lozan, Milano ve Venedik üzerinden 58 saatte İstanbul'a ulaşmaya başladı. 1929'daki büyük ekonomik bunalım trenin yolcularının azalmasına yol açtı.

Şark Ekspresi çeşitli roman ve filmlere konu oldu. Ünlü İngiliz polisiye roman yazarı Agatha Christie ‘'Şark Ekspresinde Cinayet'’ isimli romanını 1934 yılında yayınladı. II. Dünya Savaşı sırasında Şark Ekspresinin seferleri tekrar kesintiye uğradı. II. Dünya Savaşından sonra Trenin güzergâhı üzerindeki ülkelerin bir kısmında sosyalist rejimler kuruldu. Soğuk savaş sebebiyle çeşitli kısıtlamalarla karşı karşıya kalan ve gittikçe önemini kaybeden Şark Ekspresi son seferini 27 Mayıs 1977 tarihinde gerçekleştirdi.

Society Expeditions isminde bir kuruluş tarafından düzenlenen ve sembolik bir anlam taşıyan, Şark Ekspresinin 100. yıl seferine, 1983 yılında, dünyanın değişik ülkelerinden gelen 100 kadar ünlü katıldı.